Idea ponadgranicznej współpracy pomiędzy miastami i gminami zrodziła się po tragedii II wojny światowej. Budowanie porozumienia i przyjacielskich relacji pomiędzy społecznościami lokalnych ośrodków ma za zadanie przełamywanie stereotypów we wzajemnych kontaktach i rozwijanie praktycznej współpracy pomiędzy różnymi środowiskami.
Obecnie ruch miast partnerskich stał się naturalnym i istotnym elementem działalności wspólnot samorządu terytorialnego. Umowy partnerskie podpisywane pomiędzy władzami komunalnymi stwarzają płaszczyznę różnorodnej współpracy pomiędzy mieszkańcami miast, działającymi w nich instytucjami publicznymi, placówkami oświatowymi i kulturalnymi, przedsiębiorstwami, organizacjami pozarządowymi, stowarzyszeniami lokalnymi czy klubami sportowymi.
U podstaw kontaktów partnerskich Olsztyna stanęła wymiana młodzieży szkolnej, wyjazdy lekarzy i nauczycieli na staże zawodowe, a radnych na szkolenia, wizyty zespołów artystycznych i sportowych, udział rzemieślników i producentów lokalnych w targach.

Miasta partnerskie Olsztyna:
Rovaniemi (Finlandia) – od 1976 r.
Châteauroux (Francja) – od 1991 r.
Gelsenkirchen (Niemcy) – od 1992 r.
Łuck (Ukraina) – od 1997 r.
Offenburg (Niemcy) – od 1999 r.
Weifang (Chiny) – od 2016 r.
Richmond (USA) – od 1994 r., odnowienie relacji partnerskich 2020 r.

Olsztyn podpisał też umowę o współpracy – jako reprezentant Warmii (wraz ze starostwami powiatowymi olsztyńskim, braniewskim i lidzbarskim) – z prowincją Perugia we Włoszech (2004 r.). Od 2009 r. współpraca Olsztyna z Solecznikami (Litwa) odbywa się na podstawie listu intencyjnego.