Ustawiony w centrum miasta monument to pamiątka powojennej historii Olsztyna. W sprawie nazywania pomnika powielane są często błędy. Ta katalogowa to Pomnik Wyzwolenia Ziemi Warmińskiej i Mazurskiej. Z powodów propagandowych PZPR przyjęto potoczną nazwę Pomnika Wdzięczności Armii Czerwonej, upamiętnia bowiem wkroczenie wojsk radzieckich do Olsztyna w styczniu 1945 r. Oficjalnie nazwa katalogowa jednak nigdy nie została zmieniona. Pomnik odsłonięto w 1954 r., a do rejestru zabytków trafił w 1993 r.

Autorem jego projektu był Xawery Dunikowski – artysta rzeźbiarz, ocalały z obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. Monument wykonano z kamiennych elementów zburzonego w 1945 r. Mauzoleum Hindenburga, upamiętniającego bitwę pod Tannenbergiem.

Dwa pylony pomnika w zamyśle twórcy miały symbolizować niedomknięty łuk triumfalny. W jednym z nich wykuto postać radzieckiego żołnierza. Na drugim znalazły się płaskorzeźby prezentujące sceny wojenne zestawione z symbolami osiągnięć socjalizmu.

Mimo prób przeniesienia w inne miejsce, nazywany przez olsztynian „szubienicami” pomnik nadal stoi na placu Xawerego Dunikowskiego (kiedyś plac Armii Czerwonej) przed gmachem dawnej rejencji olsztyńskiej, w którym obecnie mieści się Urząd Marszałkowski oraz Wojewódzki Sąd Administracyjny.